Khi nền kinh tế Việt Nam tiếp tục phát triển và hiện đại hóa, khung pháp lý về sở hữu trí tuệ ngày càng trở nên vững chắc. Đối với các doanh nghiệp quốc tế hoạt động tại Đông Nam Á, việc hiểu rõ hệ thống thủ tục về sáng chế của Việt Nam là điều cần thiết không chỉ cho việc bảo vệ những sáng tạo mà còn duy trì vị thế cạnh tranh tại một trong những thị trường năng động nhất khu vực.
Việt Nam đã có những bước tiến quan trọng trong việc hài hòa hệ thống pháp luật về sở hữu trí tuệ của mình với các tiêu chuẩn quốc tế. Với tư cách là thành viên của Tổ Chức Thương MẠI THẾ GIới (WTO), Việt Nam phải tuân thủ Hiệp Định Về Các Khía Cạnh Liên Quan Đến Thương Mại Của Quyền Sở Hữu Trí Tuệ (Hiệp Định TRIPS). Việt Nam cũng là thành viên của Công Ước Paris và Hiệp Ước Hợp Tác về Sáng Chế (Hiệp Ước PCT), tạo ra cơ sở pháp lý cho việc bảo vệ xuyên biên giới đối với các sáng chế. Về hệ thống pháp luật sở tại, văn bản quy phạm pháp luật chính điều chỉnh về sáng chế là Luật Sở Hữu Trí Tuệ, được sửa đổi gần đây nhất vào năm 2022. Cơ quan có thẩm quyền quản lý về sáng chế là Cục Sở Hữu Trí Tuệ Việt Nam, trực thuộc Bộ Khoa Học và Công Nghệ.
- Điều kiện để một sáng chế được bảo hộ
Trong bối cảnh pháp luật hiện hành tại Việt Nam, bằng sáng chế đóng vai trò mục tiêu chiến lược kép. Một mặt, bằng sáng chế là công cụ pháp lý bảo vệ đối với các sáng tạo về công nghệ. Mặt khác, bằng sáng chế còn là tài sản có giá trị trong phát triển kinh doanh, nhượng quyền và duy trì độc quyền thị trường. Bằng sáng chế còn đặc biệt có ý nghĩa trong các lĩnh vực tăng trưởng nhanh như dược phẩm, công nghệ thông tin, sản xuất và công nghệ sinh học, nơi các sáng chế đóng vai trò then chốt. Vào ngày 26 tháng 9 năm 2024 tại Geneva, Tổ Chức Sở Hữu Trí Tuệ Thế Giới (WIPO) đã công bố “Báo Cáo Chỉ Số Đổi Mới Toàn Cầu 2024”. Theo đó, Việt Nam đã tăng hạng ở nhiều chỉ số, bao gồm cả chỉ số về kết quả đổi mới từ hạng 40 lên hạng 36, đã tăng 4 bậc, so với năm 2023. Chỉ số kết quả đổi mới bao gồm hai trụ cột: sản phẩm tri thức và công nghệ và sản phẩm sáng tạo. Được biết đến là “ngôi sao đổi mới” từ năm 2022, Việt Nam tiếp tục vượt kỳ vọng về trình độ phát triển hiện tại.
Theo pháp luật Việt Nam, một sáng chế chỉ được bảo hộ nếu đáp ứng ba tiêu chí cơ bản: tính mới, có trình độ sáng tạo và có khả năng áp dụng công nghiệp. Sáng chế phải chưa được công bố công khai trước ngày nộp đơn hoặc ngày ưu tiên; sáng chế cũng không thể được tạo ra một cách dễ dàng đối với người có hiểu biết trung bình về lĩnh vực kỹ thuật tương ứng; và có khả năng áp dụng trong thực tiễn. Pháp luật Việt Nam loại trừ một số chủ đề nhất định khỏi khả năng được cấp bằng sáng chế, bao gồm các ý tưởng trừu tượng, lý thuyết khoa học, hiện tượng tự nhiên và sáng tạo thẩm mỹ. Tuy nhiên, một số sáng chế liên quan đến phần mềm vẫn có thể được bảo hộ nếu chứa đựng giải pháp kỹ thuật.
Người nộp đơn có thể đăng ký bảo hộ sáng chế tại Việt Nam thông qua hình thức nộp đơn trực tiếp tại quốc gia hoặc hệ thống quốc tế theo Hiệp Ước PCT. Đối với người nước ngoài, việc nộp đơn phải được thực hiện thông qua đại diện sở hữu trí tuệ được cấp phép tại Việt Nam.
- Nộp đơn đăng ký bằng sáng chế quốc gia thông qua Cục Sở Hữu Trí Tuệ Việt Nam
Cục Sở Hữu Trí Tuệ Việt Nam (Cục SHTT) là cơ quan nhà nước chịu trách nhiệm quản lý và thực thi quyền sở hữu trí tuệ tại Việt Nam. Trực thuộc Bộ Khoa Học và Công Nghệ, Cục SHTT giám sát việc thẩm định, đăng ký và cấp bằng sáng chế, nhãn hiệu và kiểu dáng công nghiệp. Cơ quan này đóng vai trò trung tâm trong việc thúc đẩy đổi mới sáng tạo và đảm bảo các quy định pháp luật của Việt Nam tuân thủ các tiêu chuẩn quốc tế, bao gồm các tiêu chuẩn do WTO và Hiệp Ước PCT thiết lập. Ngoài trụ sở chính tại Hà Nội, Cục SHTT còn có các chi nhánh tại Thành Phố Hồ Chí Minh và Thành Phố Đà Nẵng, tạo điều kiện thuận lợi cho cá nhân và doanh nghiệp trên toàn quốc tiếp cận dịch vụ một cách nhanh chóng và hiệu quả.
Quá trình nộp đơn trực tiếp tại Việt Nam bắt đầu bằng việc nộp hồ sơ bằng tiếng Việt bao gồm bảng mô tả, yêu cầu bảo hộ, bản tóm tắt và bản vẽ (nếu có). Sau đó, Cục SHTT tiến hành thẩm định hình thức để kiểm tra tính hợp lệ của hồ sơ. Đơn đăng ký sau đó được công bố, thường là 18 tháng sau ngày nộp đơn hoặc ngày ưu tiên, trừ khi được yêu cầu công bố sớm. Yêu cầu thẩm định nội dung phải được nộp trong vòng 42 tháng kể từ ngày nộp đơn hoặc ngày ưu tiên. Sau khi đơn được thẩm định về khả năng bảo hộ, nếu đủ điều kiện, sáng chế sẽ được cấp bằng với hiệu lực 20 năm kể từ ngày nộp đơn, với điều kiện lệ phí duy trì được nộp đầy đủ từ năm thứ năm. Pháp luật Việt Nam cho phép gia hạn thời hạn nộp phí trong vòng 6 tháng kể từ ngày hết hạn, có áp dụng phụ phí.
- Đăng ký bảo hộ sáng chế ở nước ngoài
Đối với các đơn đăng ký ở nước ngoài theo Hiệp Ước PCT, giai đoạn quốc gia tại Việt Nam phải được thực hiện trong vòng 31 tháng kể từ ngày ưu tiên. Người nộp đơn phải chỉ định một đại diện sở hữu trí tuệ được cấp phép tại Việt Nam, nộp bản dịch tiếng Việt của đơn đăng ký và thanh toán các khoản phí quốc gia theo quy định. Sau đó, đơn đăng ký sẽ được xử lý theo quy trình thẩm định giống như một đơn nộp trực tiếp tại Việt Nam. Cách thức này mang lại quy trình hợp lý cho những ai tìm kiếm sự bảo hộ sáng chế tại nhiều quốc gia, đồng thời vẫn bảo đảm tuân thủ các yêu cầu pháp lý cụ thể của Việt Nam. Đơn quốc tế sẽ được Cục Sở Hữu Trí Tuệ Quốc Tế thuộc WIPO công bố sau 18 tháng kể từ ngày ưu tiên. Người nộp đơn cũng có thể yêu cầu thẩm định sơ bộ quốc tế (theo Chương II của Hiệp Ước PCT) để có được đánh giá sâu hơn và không ràng buộc về khả năng cấp bằng của sáng chế đó.
Chủ sở hữu sáng chế tại Việt Nam có thể thực thi quyền của mình thông qua các hành động hành chính, tố tụng dân sự hoặc trong những trường hợp nghiêm trọng, thực hiện theo thủ tục tố tụng hình sự. Các cơ chế thực thi hành chính, bao gồm kiểm soát hải quan và kiểm tra thị trường, được xử dụng thường xuyên do tốc độ xử lý tương đối nhanh. Các biện pháp dân sự, bao gồm biện pháp khẩn cấp tạm thời và bồi thường thiệt hại, dù bất chấp những cải tiến liên tục, vẫn chịu nhiều thách thức trong quá trình thực thi, chủ yếu là chậm trễ trong quá trình tố tụng và chuyên môn kỹ thuật hạn chế của một số cơ quan tại địa phương. Tuy nhiên, Việt Nam vẫn tiếp tục làm việc với các đối tác quốc tế để nâng cao năng lực của các thể chế pháp lý và tư pháp.
Việt Nam đã ký kết nhiều điều ước quốc tế tạo điều kiện bảo hộ sáng chế trên nhiều lãnh thổ tài phán. Việt Nam cũng đã tham gia Hiệp Ước PCT vào năm 1993, cho phép các chủ thể nộp đơn đăng ký sáng chế quốc tế. Theo Hiệp Ước PCT, người nộp đơn có thể đề nghị bảo hộ sáng chế tại Việt Nam thông qua việc thực hiện giai đoạn nộp đơn quốc gia, mà phải diễn ra trong vòng 31 tháng kể từ ngày ưu tiên.
Ngoài ra, Việt Nam là thành viên của Công Ước Paris, theo đó cấp quyền ưu tiên cho các chủ thể nộp đơn đăng ký ở nhiều quốc gia trong vòng 12 tháng. Việt Nam cũng tuân thủ Hiệp Định TRIPS theo khuôn khổ của WTO, đảm bảo tuân thủ các tiêu chuẩn bảo hộ sáng chế theo các quy định pháp luật quốc tế.
Trong bối cảnh phát triển này, điều quan trọng là các công ty nước ngoài phải áp dụng chiến lược về sáng chế một cách chủ động. Điều này bao gồm việc đăng ký sớm các sáng chế chính, chú ý xem xét đến các yêu cầu về hình thức, đặc biệt là liên quan đến dịch thuật và tài liệu, và sử dụng các cơ chế thỏa thuận như thỏa thuận nhượng quyền và thỏa thuận chuyển giao công nghệ, mà được công nhận và có hiệu lực thi hành hợp pháp theo pháp luật Việt Nam.
- Kết luận
Việt Nam vừa là cơ hội vừa là thách thức đối với các nhà đổi mới. Nền kinh tế năng động, hệ sinh thái sáng tạo ngày càng phát triển và khung pháp lý ngày càng đáng tin cậy khiến Việt Nam trở thành một khu vực hấp dẫn về bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ. Tuy nhiên, sự phức tạp về thủ tục và sắc thái ngôn ngữ của hệ thống pháp luật Việt Nam khiến cho sự hỗ trợ của luật sư địa phương giàu kinh nghiệm là không thể thiếu. Dù nộp đơn trực tiếp hay nộp đơn thông qua Hiệp ước PCT, các doanh nghiệp quốc tế nên xem việc bảo hộ bằng sáng chế tại Việt Nam không phải là một hình thức, mà là một khoản đầu tư chiến lược cho tương lai của khu vực.
Ania, K Ait Ouali
