(Được cập nhật)
Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN)– một doanh nghiệp nhà nước–từ trước đến nay là đơn vị cung cấp điện duy nhất, và các khách hàng sử dụng điện không được phép mua điện trực tiếp từ các đơn vị phát triển năng lượng tái tạo (NLTT). Tuy nhiên, điều này đã thay đổi. Chính phủ đã ban hành (Nghị định số 57[1]), cho phép các đơn vị phát triển năng lượng tái tạo bán điện trực tiếp cho các khách hàng sử dụng điện lớn thông qua hợp đồng mua bán điện trực tiếp (Direct Power Purchase Agreement – DPPA). Bài viết này sẽ phân tích cơ chế DPPA, các điều kiện và yêu cầu đối với nhà phát triển năng lượng tái tạo và khách hàng sử dụng điện để tham gia, mẫu hợp đồng, cũng như cơ chế giá theo quy định tại Nghị định 57.
Những điểm thay đổi đáng chú ý trong Nghị định 57
Khung pháp lý đầu tiên về DPPA được quy định tại Nghị định số 80[2]. Tuy nhiên, Nghị định 80 cho thấy không khả thi và đã được thay thế ngay sau đó bằng Nghị định số 57 vào tháng 3/2025. Nghị định 57 đã đưa ra và tích hợp nhiều quy định mới. Những thay đổi đáng chú ý bao gồm:
- Khái niệm “khách hàng sử dụng điện lớn” đã được điều chỉnh theo hướng rộng mở và linh hoạt hơn. Yêu cầu về mức tiêu thụ điện tối thiểu hàng tháng (200 kWh) cũng như yêu cầu về cấp điện áp đấu nối của khách hàng sử dụng điện lớn đều đã được bãi bỏ.
- Trước đây, chỉ các nhà máy điện gió và điện mặt trời mới được phép tham gia cơ chế DPPA trung gian ảo. Nay, các nhà máy điện sinh khối cũng được phép bán điện theo cơ chế DPPA ảo.
- Giá điện theo cơ chế DPPA đấu nối trực tiếp hiện đã được khống chế trần và theo mức giá trần do Bộ Công Thương (MOIT) công bố định kỳ.
- Chủ đầu tư dự án điện mặt trời mái nhà được phép bán phần điện dư còn lại cho EVN theo mức giá điện bình quân của năm trước liền kề. Tuy nhiên, sản lượng điện dư tối đa không được vượt quá 20% công suất phát điện thực tế của dự án.
Cơ chế DPPA
Nghị định 57 quy định hai hình thức cơ chế DPPA: DPPA đấu nối trực tiếp và DPPA trung gian ảo. Theo hình thức DPPA đấu nối trực tiếp, các đơn vị phát triển năng lượng tái tạo có thể bán điện trực tiếp cho các khách hàng sử dụng điện lớn thông qua đường dây truyền tải riêng. Tuy nhiên, trong trường hợp khoảng cách từ nhà máy năng lượng tái tạo đến cơ sở sản xuất của khách hàng sử dụng điện lớn quá xa, việc đầu tư đường dây truyền tải riêng sẽ không khả thi và tốn kém. Trong những trường hợp đó, các đơn vị phát triển năng lượng tái tạo có thể bán điện thông qua lưới điện của EVN theo cơ chế DPPA trung gian ảo. Theo cơ chế DPPA trung gian ảo, các đơn vị phát triển năng lượng tái tạo sẽ bán điện cho EVN, và EVN sau đó bán lại cho các khách hàng sử dụng điện lớn từ nguồn điện tổng hợp của mình. Cơ chế sáng tạo và linh hoạt này được kỳ vọng sẽ tạo ra cơ hội lớn cho phát triển năng lượng tái tạo. Với vai trò trung gian trong cơ chế DPPA trung gian ảo, EVN được phép thu phí truyền tải, phân phối và bán điện cho khách hàng sử dụng điện. Tuy nhiên, cần lưu ý rằng các khách hàng mua điện từ các đơn vị phát triển năng lượng tái tạo theo cơ chế DPPA trung gian ảo sẽ không được bảo đảm sử dụng 100% điện sạch từ chính các đơn vị phát triển được lựa chọn. Điều này là do điện trong cơ chế DPPA trung gian ảo được truyền tải qua lưới điện EVN, bao gồm nguồn điện sản xuất từ nhiều loại hình khác nhau: than, khí, năng lượng tái tạo, cũng như điện nhập khẩu từ Lào và Trung Quốc.
Điều kiện và yêu cầu đối với nhà phát triển năng lượng tái tạo và khách hàng sử dụng điện
Theo cơ chế DPPA đấu nối trực tiếp, các nhà máy điện sử dụng năng lượng mặt trời, gió, thủy điện nhỏ, sinh khối, địa nhiệt, sóng biển, thủy triều, dòng hải lưu, điện mặt trời mái nhà và các dạng năng lượng tái tạo khác được phép bán điện trực tiếp cho khách hàng sử dụng điện lớn. Tuy nhiên, các nhà máy này phải có giấy phép hoạt động phát điện, giấy phép bán lẻ điện, đồng thời dự án năng lượng tái tạo phải nằm trong Quy hoạch phát triển điện lực quốc gia thời kỳ 2021–2030, tầm nhìn đến năm 2050 (PDP8). Các dự án năng lượng tái tạo đã được phê duyệt trong PDP8 có thể được tra cứu tại Quyết định số 262 của Thủ tướng Chính phủ ngày 01/4/2024. Về nguyên tắc, các dự án năng lượng tái tạo hiện hữu đã được cấp phép đầy đủ cũng có thể tham gia cơ chế DPPA. Tuy nhiên, trong trường hợp này, hợp đồng mua bán điện (HĐMBĐ) đã ký với EVN phải được chấm dứt, và dự án năng lượng tái tạo sẽ không còn được hưởng cơ chế giá điện ưu đãi (FiT) theo HĐMBĐ đã ký trước đó.
Theo cơ chế DPPA trung gian ảo, chỉ các nhà máy điện sinh khối, điện gió và điện mặt trời mới được phép bán điện cho khách hàng sử dụng điện lớn thông qua lưới điện của EVN, đồng thời công suất của các nhà máy điện gió và điện mặt trời phải trên 10 MW. Các nhà máy điện sinh khối, điện gió và điện mặt trời này phải có giấy phép hoạt động phát điện và các dự án điện tái tạo tương ứng phải nằm trong PDP8.
Mẫu hợp đồng
Hiện nay vẫn chưa có mẫu hợp đồng áp dụng cho cơ chế DPPA đấu nối trực tiếp. Các đơn vị phát triển năng lượng tái tạo và khách hàng sử dụng điện lớn được tự do đàm phán và ký kết hợp đồng DPPA. Nghị định 57 chỉ quy định các điều khoản, điều kiện cơ bản (đối tượng của hợp đồng; mục đích sử dụng; tiêu chuẩn dịch vụ và chất lượng; quyền và nghĩa vụ của các bên; giá điện, phương thức và thời hạn thanh toán; điều kiện chấm dứt hợp đồng; trách nhiệm do vi phạm hợp đồng; thời hạn hợp đồng; trách nhiệm đầu tư, xây dựng, quản lý và vận hành đường dây truyền tải; cùng các điều khoản khác).
Từ góc độ của các đơn vị phát triển năng lượng tái tạo, một số điều khoản khác cũng cần được bổ sung, bao gồm: khoản thanh toán khi chấm dứt hợp đồng, chi phí vận hành và bảo dưỡng đường dây truyền tải riêng, điện được coi như đã giao (deemed delivery), rủi ro tỷ giá ngoại tệ, sự kiện bất khả kháng, các biện pháp bảo đảm, v.v.
Đối với cơ chế DPPA trung gian ảo, các thỏa thuận được thể hiện trong hai hợp đồng riêng biệt: (i) hợp đồng giữa nhà phát triển năng lượng tái tạo và EVN, theo đó nhà phát triển bán điện cho EVN theo giá thị trường (spot price), và EVN có thể bán lại lượng điện mua này cho khách hàng sử dụng điện lớn (hoặc nhóm khách hàng); và (ii) hợp đồng giữa EVN và khách hàng sử dụng điện lớn (hoặc nhóm khách hàng), theo đó khách hàng sử dụng điện lớn mua điện do EVN đã mua từ nhà phát triển năng lượng tái tạo cộng với lượng điện do EVN sản xuất. Trước đây, các bên buộc phải sử dụng mẫu HĐMBĐ quy định tại Nghị định 80. Các mẫu HĐMBĐ này hiện đã được bãi bỏ trong Nghị định 57. Thay vào đó, Nghị định 57 chỉ quy định các điều khoản và điều kiện cơ bản. Các điều khoản và điều kiện này được quy định chi tiết tại các Phụ lục 1, 2 và 3 kèm theo Nghị định 57.
Cơ chế giá
Trước đây, các bên trong hợp đồng DPPA vật lý được tự do đàm phán giá điện. Tuy nhiên, hiện nay giá điện đã bị khống chế trần và phải tuân theo mức giá trần do Bộ Công Thương ban hành. Giá điện theo cơ chế DPPA trung gian ảo phải là mức giá được quy định tại Nghị định 57 hoặc được xác định theo công thức được nêu trong Nghị định 57.
Cụ thể, giá điện theo hợp đồng mua bán điện giữa nhà phát triển năng lượng tái tạo và EVN (tức theo cơ chế DPPA trung gian ảo) sẽ là giá thị trường (spot price) được xác định 30 phút một lần thông qua thị trường phát điện cạnh tranh. Tại thời điểm hiện tại, các dự án điện gió và điện mặt trời không có lợi thế cạnh tranh về giá so với các nhà máy nhiệt điện truyền thống. Do đó, chủ đầu tư các dự án điện mặt trời và điện gió có thể không mặn mà tham gia thị trường phát điện cạnh tranh.
Đối với hợp đồng mua bán điện giữa EVN và khách hàng sử dụng điện lớn (theo cơ chế DPPA trung gian ảo), giá điện có thể thay đổi tùy theo sản lượng điện thực tế tiêu thụ. Nếu sản lượng điện thực tế tiêu thụ thấp hơn công suất đầu ra đã thỏa thuận trong hợp đồng kỳ hạn giữa đơn vị phát triển năng lượng tái tạo và khách hàng sử dụng điện lớn, giá điện sẽ được xác định theo công thức quy định tại Nghị định 57. Ngược lại, nếu sản lượng điện thực tế tiêu thụ cao hơn công suất đầu ra đã thỏa thuận, giá điện mà EVN tính cho khách hàng sử dụng điện lớn sẽ bao gồm hai thành phần: (i) giá điện được xác định theo công thức quy định tại Nghị định 57 (đối với phần sản lượng theo thỏa thuận), và (ii) giá bán lẻ điện hiện hành của EVN áp dụng cho các khách hàng khác theo chính sách giá và biểu giá của EVN (đối với phần sản lượng vượt quá).
Theo hợp đồng kỳ hạn giữa khách hàng sử dụng điện lớn và đơn vị phát triển năng lượng tái tạo, khách hàng sử dụng điện lớn có nghĩa vụ thanh toán cho đơn vị phát triển năng lượng tái tạo nếu giá thị trường toàn phần thấp hơn mức giá đã thỏa thuận trong hợp đồng kỳ hạn. Nghị định 57 không quy định tình huống giá thị trường toàn phần cao hơn mức giá đã thỏa thuận. Vấn đề này cần được các đơn vị phát triển năng lượng tái tạo và khách hàng sử dụng điện lớn tự thỏa thuận và làm rõ.
* * *
Khung pháp lý về DPPA lần đầu tiên được giới thiệu vào năm 2024. Tuy nhiên, khung pháp lý đầu tiên (Nghị định số 80) chỉ được thực thi trong vòng 7 tháng. Khung pháp lý mới về DPPA (Nghị định số 57) mới được ban hành kể từ ngày 03/3/2025. Đến nay, chỉ có một số ít hợp đồng DPPA được triển khai. Đây là lĩnh vực mới, đòi hỏi hệ thống quy định rõ ràng và toàn diện hơn. Nhiều đơn vị phát triển năng lượng tái tạo đã bày tỏ quan ngại liên quan đến: mức giá trần trong cơ chế DPPA đấu nối trực tiếp; cơ chế thanh toán bù trừ trong cơ chế DPPA trung gian ảo; thủ tục hành chính phức tạp, kéo dài; v.v. Các vấn đề này đang được Chính phủ và Bộ Công Thương xem xét, đánh giá. Một chính sách hợp lý (bao gồm chính sách mang tính bắt buộc và tự nguyện ) sẽ thúc đẩy phát triển năng lượng tái tạo. Ví dụ, Chính phủ có thể ban hành cơ chế tạo điều kiện thuận lợi và rút ngắn thủ tục hành chính cho việc triển khai cơ chế DPPA; hoặc Chính phủ có thể yêu cầu các khách hàng sử dụng điện lớn (trung tâm dữ liệu, sản xuất xi măng/thép, v.v.) phải sử dụng năng lượng tái tạo theo cơ chế DPPA; hoặc Nhà nước có thể áp dụng chính sách ưu đãi/hỗ trợ cho việc phát triển năng lượng tái tạo. Những chính sách như vậy sẽ nhận được sự hưởng ứng tích cực từ khu vực tư nhân.
[1] Nghị định 57/2025/NĐ-CP ngày 03 tháng 3 năm 2025 của Chính phủ (Nghị định 57).
[2] Nghị định 80/2024/NĐ-CP ngày 03 tháng 7 năm 2024 của Chính phủ (Nghị định 80).
